॥ श्रीपराभट्टारिकाध्यानम् ॥

श्रीसिद्धयोगेश्वरीमत के १२ पटल के अनुसार भगवती परा का ध्यान दिया जाता हैं । जो साधक एक मास तक एकाग्र होकर इस प्रकार का ध्यान करता है वह कवित्व को प्राप्त करता हैं ।

ध्यात्वा परां स्वरूपेणव्योमपद्मासनेस्थिताम् ।
वामहस्ते निविष्टेन सर्वज्ञानमयेन तु ॥
पुस्तकेन वरारोहे दक्षिणेन ततःपुनः।
स्फटिकेनाक्षसूत्रेण दिव्येनप्रवरेण तु ॥
कदम्बगोलकाकारैः स्फुरज्ज्वालावलीधरैः।
ग्रन्थितान्दिव्यरुपान्तुमालांहिगलसंस्थिताम् ॥
आपादलम्बनी चासौ स्फटिकाभा समन्ततः ।
स्रवन्तीममृतं दिव्यङ्कदम्बवनमध्यगाम् ॥
उद्गिरन्तीं महोघैःसर्वज्ञानमयं ततः ।
मुखे स्वके विशद्ध्यायेत्तद्रूपञ्चैवमात्मनः ॥
एवं कृत्वा ततःपश्चात्स्ववक्त्राच्चामृतं महान्।
औघश्चैव तु शास्त्राणां चिन्तयेत्साधकोत्तमः॥
एवं ध्यानं प्रयुञ्जीत ततस्तस्यप्रजायते ।
कवित्वं मासमात्रेण सालङ्कारं मनोहरम् ॥

Ramblings on Tibetan Chöd System

  • Chöd (གཅོད/Chedaka) is a special vajrayAna Buddhist sAdhanA of anuttarayoga class tantra.
  • Chöd literally mean ‘Cutting Through the Ego’.It cuts through hindrances and obscurations, sometimes called ‘demons’ or ‘gods’.It is also known as ‘The Beggars Offering’.
  • Chöd has long been a way of seeking direct and personal experiences of mind and divinity outside of conventional and institutional frameworks of Vajrayana Buddhism.
  • According to Machig Labdrön མ་གཅིག་ལབ་སྒྲོན the main goal of Chöd is cutting through ego clinging.
  • Historically Maa Machig Labdrön མ་གཅིག་ལབ་སྒྲོན is originator of the Chöd lineage in Tibet.
  • She is renowned 11th century Tibetan tantric Buddhist yoginI who is reincarnation of Yeshe Tsogyal ཡེ་ཤེས་མཚོ་རྒྱལ.
  • Padampa Sanggye was guru of Machig Labdrön.Dampa Sangye is known as the ‘father of Chöd’.
  • Machig’s encounters with and teachings received from Dampa Sangye, a famed Indian master, provided the basis for her development and formalization of the Chöd.
  • One of her major contributions in Tibetan Buddhism is systemisation of the practice of Chöd .She is known as the ‘Mother of Chöd’.
  • As one of Machig Labdron’s biographies states

All the Dharmas originated in India And later spread to TibetOnly Machig’s teaching, born in Tibet Was later introduced in India and practiced there.

  • Iconographically, she is depicted holding a large drum, a vajrablad in her right hand and a bell in her left. Her right leg is often lifted and the standing left leg is bent in motion, in a dancing posture. Machig Labdron is depicted as white in color with three eyes and a pleasing countenance. She wears the Six Bone Ornaments of the charnel grounds, and stands on a lotus. Above Machig Labdron is Buddha Shakyamuni and mahasiddhas and the Chod lineage masters, while specific teachers and lineage holders are on either side. Below her is a tantric deity holding a Chod bone trumpet and swinging skins, while Gesar and a wrathful tantric dakini are on either side.
  • Machig and her guru are generally viewed as the founders of the Chöd system.
  • It is practised among Yundrung Bön traditions as well as the Nyingma and Kagyu schools of Tibetan Buddhism .
  • There are three different Chöd lineages. (1) Method based Father tantra lineage (2) Wisdom based Mother tantra lineage (3) Experience based Son tantra lineage
  • Chöd combines praj~nApAramitA philosophy with specific tantric rituals of vajrayAna.
  • Chöd practitioners perform rituals in lonly caves, hidden monasteries , graveyards, mountains and in no mans land.
  • Chöd practitioners visualise offering their bodies in a tantric feast in order to put their understanding of emptiness to the ultimate test.
  • In Chöd sAdhanA the mindstream precipitates into a tulpa simulacrum of vajrayoginI. In sambhogakAya attained through visualization sAdhakas offers a gaNachakra of their own physical body to the four guests: ratnatraya, DAkinI, dharmapAla and beings of the bhavachakra, lokapAlas and the pretAs. The rite may be protracted with separate offerings to each maṇḍala of guests, or significantly abridged.
  • As an internalization of an outer ritual, Chöd involves a form of self-sacrifice. Practitioner visualizes their own body as the offering at a ganachakra. The purpose of the practice is to engender a sense of victory and fearlessness.
  • krodhakAlI is main deitiy of Chöd system. She is wrathful form of vajravArAhI.
  • Iconographically, she is depicted with a great radiance at the time of darkness, fierce and raging. Her face is wrathful, gazing upward; having three round red eyes.The right hand holds a curved knife upraised and the left a skullcup of blood to the heart. In the bend of the left elbow, as the nature of method, appears a khaTvA~Nga staff. Wearing an elephant hide as an upper garment and a tiger skin as a lower garment; adorned with snakes and bones. Dark yellow hair bristles upward, the remainder falling loose. With a crown of five dry human skulls, a necklace of fifty fresh. The left leg is extended in a half dance posture pressing on the heart of a human corpse. Appearing youthful and dwelling in the middle of a blazing mass of fire. Adorned with a tiara of five skulls, bone earrings, ornaments and a necklace of freshly severed heads, draped across the shoulders she wears a frightful human skin. Standing on the left leg in a posture of dance atop a corpse, sun disc and lotus blossom, she is completely surrounded by the orangered flames of pristine awareness. At the lower left, presented as an offering, is a skullcup of nectar. At the lower right is a skullcup of blood.
  • Male practitioners of Chöd are called ChödpAs གཅོད་པ and Female practitioners of Chöd are called ChödmA. They are similar to Hindu avadhUta and kApAlikas.
  • ChödpAs and ChödmAs use a use a ritual bell vajraghaNTA, a specialized drum called a Chöd DamarU, and a human thigh bone trumpet Kangling རྐང་གླིང་།.
  • Chöd Kangling is part of an ensemble of sacred instruments that emerged from the tantric crucible of India some fifteen hundred years ago. shaiva and bauddha yogIs and yoginIs lived as wandering ascetics, staying close to charnel grounds , wearing bone ornaments, and using a unique group of ritual implements, including the human skullcup kapAla . These same objects, worn by the deities described in tantric liturgies, also appeared in the great monasteries of the time, used for both their profound symbolic meaning, and as objects possessing inherent spiritual power. Buddhist tantric religion and lifestyle.

Ramblings on Krama School

  • Krama is oldest Kashmirian philosophical School.
  • It predates spanda and pratyAbhij~nA schools of Kashmir Shaivism.
  • devInaya,kAlInaya,atinaya, mahAnaya,mahArtha,ShaDardha are synonyms of Krama.
  • The word mahArtha overshadowed the usage of word Krama in later literature.
  • There were two main subschools of Krama system in Kashmir 1) mahAsAhasa School 2) ChummAmudrA School
  • Based on geographical location as well as philosophical differences there were two major schools of Krama system . 1) North Indian chatuShTayArtha School 2) South Indian pa~nchArtha School
  • It belongs to uttarAmnAya the northern current of transmissions from vAmadeva face of Shiva .
  • Krama is cream of uttarAmnAya.
  • uDDiyAnapITha of ma~Ngalapura state was main centre of Krama School.vajrayAna form of Buddhism orignated here.Guru Padmasambhava belongs to this place.
  • shrImakAradevI directly initiated j~nAnanetranAtha in this system . He is also know as AvatArakanAth.
  • Supreme reality according to Krama School is Goddess kRRishA or kAlasa~NkarShiNI with mahAmanthAnabhairava.

  • It is Shakti oriented approch towards supreme reality.
  • Krama practices fall under umbrella of shAktopAya.
  • Krama School regards dvaita and advaita as irrelevant,since such a concept of reality can’t be anything but relative.
  • Krama School is critical of bandha versus mokSha concept.
  • Followers of Krama School regards bhagavatagItA as a kramAgama.
  • According to Kramakeli of AbhinavaguptAchArya GitA is an attempt on part of KrShna to expound to Arjun the philosophy of Krama .
  • Besides the famous opening of the fourth chapter of GitA , according to him records the original history of Krama system. While initiating Arjun into Krama ,He had to enter supremestate of kAlasa~NkarShiNI
  • Krama School preferred local languages over Brahmanical Sanskrit.
  • mahArthama~njarI is composed in mahArAShTrI by maheshvarAnandanAtha.
  • shitikaNThAchArya wrote mahAnAyaprakAsha in prAkRRita.
  • taNtrasAra preserves some prAkRRita verses by abhinavaguptAchArya.
  • 4th Ahnika of tantrAloka deals with Krama system . abhinavaguptAchArya received Krama teachings from shrI bhUtirAja who was an extraordinary expert of kAlInaya.
  • mahAnayaprakAsha of shrIkaNTha, mahAnayaprakAsha of shitikaNTha, mahArthama~njarI of maheshvarAnanda , chidgaganachandrikA of shrIvatsa, vAtulanAthasUtrANi with commentry by anantashaktipAda are currently available Krama scriptures .kramakelI, siddhanAtha’s kramastava, kramasUtra, kramasiddhi, kAlIkrama, mahAnayapaddhati, mahArthasUtra, kramAgama etc are extint scriptures .
  • Krama System rejects Brahmanical caste system based on selective discrimination,any one who is qualified can get initiation in this system.
  • Krama System rejects authority of Vedas and Smritis .
  • Followers of Krama System don’t believe in external ritualism, for them all rituals are purely internal.
  • kAlIstotra of shivAnandanAtha , siddhanAtha’s kramastotra and khachakrapa~nchakastotra of arNasiMha are main stotras of this school.

ह्रीँ श्रीँ क्रमनाथ सहित क्रमाम्बा पादुकां पुजायमि ॥

कुलाचार्यश्रीशम्भुनाथ

जिनकी वंदना करते हुए महामाहेश्वर श्रीअभिनवगुप्ताचार्य अपने तंत्रालोक में लिखते हैं

भट्टं भट्टारिकानाथं श्रीकण्ठं दृष्टभैरवम् ।
भूतिकलाश्रियायुक्तं नृसिंहं वीरमुत्कटम् ।नानाभिधानमाद्यन्तं वन्दे शम्भुं महागुरुम् ॥

उन श्रीशम्भुनाथ की पादुका का विमर्श करते हुए उनके जीवनविषय को प्रकाशित करते हैं ।
श्रीशम्भुनाथ अपने समय (लगभग 950CE) के सर्वश्रेष्ठ कुलाचार्य थे। श्रीशम्भुनाथ जालन्धरपीठ में अपनी दुती भगवती के साथ निवास करते थें । श्रीशम्भुनाथ के गुरू‌ श्रीसुमतिनाथ थें । श्रीसुमतिनाथ दाक्षिणात्य थें, परन्तु जालन्धरपीठ में निवास करते थें । श्रीसुमतिनाथ से पूर्व की परम्परा सिद्धौघगुरुओं की हैं । श्रीअभिनवगुप्ताचार्य काश्मीरदेश से जालंधरपीठ श्रीशम्भुनाथ से कुलसंप्रादय की दीक्षा लेने गये । श्रीशम्भुनाथ ने श्रीअभिनवगुप्ताचार्य को साक्षात भैरव के लक्षण से युक्त जानकर कुलमार्ग में दीक्षित किया। कुलार्थ,कुलचक्रयाग तथा दुतीयागादि कुलप्रक्रियाओं में पारंगत किया । श्रीदेवीयामल, रत्नमालागाम, योगिनीसंचार,माधवकुल,योगिनीकौल तथा कुलगह्वरादि कुलागमों का अध्ययन करवाया । कुलागम के अनुयायी परमतत्व को विश्वात्मक मानते हैं । तंत्रालोक का २९वाँ आह्निक कुलप्रक्रिया तथा कुलयाग से संबंधित हैं। श्रीशम्भुनाथाम्नाय का ही विस्तार इसमे किया गया हैं । श्रीअभिनवगुप्ताचार्य कृत देहस्थदेवतास्तोत्र पर कुलमत का पूरा पूरा प्रभाव हैं । श्रीअभिनवगुप्ताचार्य अपने तंत्रालोक में निम्न प्रकार से अपने गुरु का स्मरण करते हैं ।

जयताज्जगदुद्धृतिक्षमोऽसौ
भगवत्या सह शम्भुनाथ एकः । यदुदीरितशासनांशुभिर्मे प्रकटोऽयं गहनोऽयं शास्त्रमार्गः ॥
इत्यागमं सकलशास्त्रमहानिधाना
च्छ्रीशम्भुनाथवदनादधिगम्य सम्यक् ।
शास्त्रे रहस्यरससंततिसुन्दरेऽस्मिन्
गम्भीरवाचिरचिताविवृत्तिर्मयेयम् ॥ तंत्रालोक१.१२-१३

पश्चिमाम्नायनायिका श्रीकुब्जिका

५ श्रीकुब्जेश्वरसहितकुब्जिकाम्बापादुकां पूजयामि॥

तरुणरविनिभास्यां सिंहपृष्ठोपविष्टाम्
कुचभरनमिताङ्गीं सर्वभूषाभिरामाम्।
अभयवरदहस्तामेकवक्त्रां त्रिनेत्रां
मदमुदितमुखाब्जां कुब्जिकां चिन्तयामि ॥
भगवति कुब्जिका पश्चिमाम्नाय की अधिष्ठात्री देवी हैं।चिंचिणी,कुलालिका,कुजा,वक्त्रिका,क्रमेशी,खंजिणी, त्वरिता,मातङ्गी इत्यादि देवी के ही अन्य नाम हैं । भगवान परशिव ने अपने पश्चिमस्थ सद्योजातवक्त्र से सर्वप्रथम कुब्जिका उपासना का उपदेश किया। जैसा कि परातन्त्र में कहा गया है

सद्योजातमुखोद्गीता पश्चिमाम्नायदेवता ॥

वही कहा गया है

सद्योजातःसाधिता सा कुब्जिकाचक्रनायिका ॥

कुब्जिका शब्द की व्युत्पत्ति कुब्जक+टाप्, इत्व से होती हैं । कुब्जिका शब्द के शाब्दिकार्थ पर न जाकर रहस्यार्थ की ओर कुछ संकेत किया जाता हैं। कुब्जिका शब्द का कुबड़ी या झुकी हुई कमर वाली ऐसा शाब्दिक अर्थ करना मूर्खता हैं। कुब्ज होकर जो सर्वत्र संकुचित रूप से व्याप्त हो जाती हैं उसे कुब्जिका कहते हैं। जैसा कि शतसाहस्रसंहिता के भाष्य में कहा गया है

कुब्जिका कथम्? कुब्जो भूत्वा सर्वत्र प्रवेशं आयाति । तद्वत् । सा सर्वत्र सङ्कोचरूपत्वेन व्याप्तिं करोति तदा कुब्जिका ।

संवर्तामण्डलसूत्रभाष्य के अनुसार कु,अब्,ज अर्थात अग्निसोम तथा प्राण की अधिष्ठत्री देवि कुब्जिका हैं । वास्तव में सूक्ष्मदृष्टि से विचार किया जाए तो भगवती कुब्जिका ही कुलकुण्डलिनी हैं । जैसा कि शतसाहस्रसंहिता में कहा गया है

कुण्डल्याकाररूपेण कुब्जिनि तेन सा स्मृता ॥(शतसाहस्रसंहिता अध्याय २८)

गुप्तकाल (५ C.E. )से ९ C.E. के पूर्वार्ध तक संकलित अग्निपुराण, मत्स्यपुराण तथा गरुडपुराण में देवी कुब्जिका सम्बन्धी विवरण प्राप्त होता हैं। इस से इतना तो सिद्ध हो ही जाता है कि कुब्जिकाक्रम प्राचीन हैं । १०-१२ C.E. तक उत्तरभारत में कुब्जिका उपासना अपने चरम पर थीं । १५-१६ C.E. के अन्त तक यह गुप्त हो गईं। महामाहेश्वराचार्य अभिनवगुप्त जी अपने तन्त्रालोक में देवि कुब्जिका सम्बन्धी कुछ श्लोक उद्धृत करते हैं। (दृष्टव्य- तंत्रालोक २८ वां अध्याय जिसमें कुलयाग का वर्णन हैं ।, खंडचक्रविचार प्रकरण )। कश्मीर में भी एक कुब्जिकापीठ था । देवि कुब्जिका की एक अमूर्त सिन्दूरलिप्त प्रतिमा थीं। जिसका पूजन कश्मीर के कुब्जिकाक्रम के अनुसार किया जाता था । कालान्तर में जाहिल धर्मोन्मादी तथा आतंकवादी मानसिकता वाले विशेषवर्ग के लोगों के कारण इस पीठ का लोप हो गया। देवीरहस्यतन्त्र में अभी भी कश्मीर के कुब्जिकाक्रम का कुछ अंश सुरक्षित हैं । कश्मीर के मूर्धन्य विद्वान श्रीसाहिबकौल (कौलानन्दनाथ) द्वारा विभिन्न देवियों के पूजा मंत्रों का संग्रह किया गया था। देवी कुब्जिका संबंधित मंत्र उस पांडुलिपी में प्राप्त होते हैं । आनन्देश्वरानन्दनाथकृत आनन्देश्वरपद्धति तथा आज्यहोमपद्धति की पांडुलिपियों में भी भगवतीकुब्जिका सम्बन्धी अंश प्राप्त होता हैं । भारत में अभी भी कुछ मुठ्ठीभर साधक स्वतंत्रक्रम से तथा अन्य साधकगण श्रीविद्या केआम्नायक्रम में कुब्जिका उपासना करते हैं । नेपाल में कुब्जिका उपासना के साक्ष्य ९००-१६०० C.E. तक के मिलते हैं । मन्थानभैरवतंत्र,शतसाहस्रसंहिता, कुब्जिकामततंत्र,अम्बासंहिता,श्रीमततंत्र आदि ग्रन्थों के हस्तलेख मात्र नेपाल से प्राप्त होते हैं। नेपाल में पश्चिमाम्नाय कुब्जिकाक्रमपरम्परा अभी तक जीवित हैं। आगे कम्युनिस्टों के राज में वहां क्या हो यह तो भगवती जाने । अथर्ववेदीय परम्परा में कुलदीक्षा के समय आचार्य शिष्य को ३२ अक्षरों वाली विद्या तथा पांचमन्त्रों वाले गोपनीय सूक्त का उपदेश करता हैं ।
यह सूक्त श्रुतपरम्परा द्वारा प्राप्त होता है तथा अथर्ववेद के किसी भी प्रकाशित भाग में उपलब्ध नहीं होता हैं। अथर्ववेदीय परम्परा में देवी कुब्जिका के सिद्धकुब्जिका, महोग्रकुब्जिका, महावीरकुब्जिका, महाज्ञानकुब्जिका,महाभीमकुब्जिका, सिद्धिलक्ष्मीकुब्जिका ,महाप्रचंडकुब्जिका, रुद्रकुब्जिका तथा श्रीकुब्जिका इन ९ गुप्तस्वरूपों की साधना की जाती हैं। कुब्जिका उपासना की फलस्तुति
बताते हुए आथर्वणश्रुति कहती है

स सर्वैदेर्वैज्ञातो भवति…. स सर्वेषुतीर्थषु स्नातो भवति…. स सर्वमन्त्रजापको भवति स सर्वयन्त्रपुजको भवति…. स सोमपूतोभवति स सत्यपूतोभवति स सर्वपूतोभवति य एवं वेद ॥

कुब्जिका उपासक सभी देवताओं में जानने वाला होता हैं। वह समस्त मंत्रो का जापक होता हैं। वह सोम तथा सत्य द्वारा पवित्र होता हैं। वह सबके द्वारा पवित्र होता हैं। आगे भी आथर्वणश्रुति कहती है

एतास्या ज्ञानमात्रेण सकलसिद्धिभाग्भवति महासार्व भौमपदम्प्राप्नोत्येवं वेद ॥

कुब्जिका क्रम का ज्ञाता सकलसिद्धि का फलभागी होता हैं अवधूतरूप महासार्वभौमपद प्राप्त करता हैं।
परातन्त्र के अनुसार साधक अष्टसिद्धि युक्त होकर परमसिद्धि शीघ्र ही प्राप्त करता हैं। भगवती भोग और मोक्ष फलद्वयप्रदायिनी हैं।

अणिमादिमहासिद्धिसाधनाच्छीघ्र सिद्धिदा ।
मोक्षदा भोगदा देवी कुब्जिका कुलमातृका ॥

कुब्जिका उपासना मपञ्चक के द्वारा वामकौलाचार तथा अवधूताचार से की जाती हैं। दक्षिणाचार से उपासना निष्फल होती हैं । परा तन्त्र में कहा गया है

वाममार्गे रता नित्या दक्षिणा फलवर्जिता ।
मकारपञ्चकैः पूज्यानां यथाफलदा भवेत् ॥

कौलिकसंप्रदाय में सिद्धिनाथ,श्रीकंठनाथ,
कुजेशनाथ,नवात्मभैरव,शिखास्वच्छन्द तथा श्रीललितेश्वर द्वारा प्रपादित क्रम से कुब्जिका उपासना की जाती हैं। जैसा कि परातन्त्र में कहा गया हैं

विभिन्ना सिद्धिनाथेन श्रीनाथेनावतारिता ।
कुजेशनाथवीरेण कुजाम्नायप्रकाशिता॥
नवात्मा श्रीशिखानाथस्वच्छन्दःश्रीललितेश्वरः॥

श्रीवडवानलतंत्र में भी कहा गया है
बहुप्रभेदसंयुक्ता कुब्जिका च कुलालिका ॥
पुनः यह कुब्जिकाक्रम बाल,वृद्ध तथा ज्येष्ठ इन तीन क्रमों में विभाजित हैं । कलियुग में बालक्रम का प्राधान्य हैं। बालक्रम को ही अष्टाविंशतिक्रम भी कहते हैं ‌। भगवती का यंत्र बिन्दु, त्रिकोण, षट्कोण,अष्टदल तथा भूपुरात्मक हैं। जैसा कि कहा गया है

बिन्दुत्रिकोणषट्कोणमष्टपत्रं सकेसरम् ।श्रीमत्कुब्जेश्वरीयन्त्रं सद्वारं भूपूरत्रयम् ॥

कुब्जिकाक्रमपूजा में श्रीनवात्मागुरुमण्डल, श्रीअष्टाविंशतिक्रम तथा श्रीपश्चिममूलस्थानदेवी का अर्चन किया जाता हैं । चिञ्चिनिमतसारसमुच्चय, कुब्जिकामततंत्र,शतसाहस्रसंहिता, गोरक्षसंहिता, अम्बासंहिता, श्रीमततंत्र, कुब्जिकोपनिषत्, नित्याह्निकतिलकं ,मन्थानभैरवतंत्र इत्यादि कुब्जिका उपासना संबंधित ग्रन्थ हैं । अग्निपुराण में कहे हुए
भगवती कुब्जिका के ध्यान को लिखकर लेख का समापन किया जाता है…. ॐ शिवमस्तु ।

नीलोत्पलदलश्यामाषड्वक्त्राषट्प्रकारिका ।
चिच्छक्तिरष्टादशाख्या बाहुद्वादशसंयुता ॥
सिंहासनसुखासीना प्रेतपद्मोपरिस्थिता ।
कुलकोटिसहस्राढ्या कर्कोटोमेखलास्थितः॥
तक्षकेणोपरिष्टाच्चगलेहारश्च वासुकिः।
कुलिकः कर्णयोर्यस्याःकूर्म्मःकुण्डलमण्डलः॥
भ्रुवोःपद्मो महापद्मोवामे नागःकपालकः ।
अक्षसूत्रञ्च खट्वाङ्गं शङ्खं पुस्तकञ्चदक्षिणे॥
त्रिशूलन्दर्पणं खड्गं रत्नमालाऽङ्कुशन्धनुः।
श्वेतमूर्ध्वं मुखन्देव्या अर्धश्वेतन्तथाऽपरं ॥
पूर्व्वास्यं पाण्डरं क्रोधि दक्षिणं कृष्णवर्णकं ।
हिमकुन्देन्दुभं सौम्यं ब्रह्मा पादतले स्थितः॥
विष्णुस्तु जघने रुद्रो हृदि कण्ठे तथेश्वरः।
सदाशिवोललाटेस्याच्छिवस्तस्योर्ध्वतःस्थितः॥
आघूर्णिता कुब्जिकैवं ध्येया पूजादिकर्म्मसु॥

भीमभैरवद्वादशनामावलिः

ॐ महाभैरवाय नमः॥१॥
ॐ दु:शासनान्तकाय नमः॥२॥
ॐ दिक्पालाय नमः॥३॥
ॐ गदाधारिणे नमः॥४॥
ॐ अभयप्रदाय नमः॥५॥
ॐ नरभक्षमहाप्रियाय नमः॥६॥
ॐ मधुपानप्रियाय नमः॥७॥
ॐ अट्टाटहासाय नमः॥८॥
ॐ श्मशानवासिने नमः॥९॥
ॐ अघोराय नमः॥१०॥
ॐ शववाहनाय नमः॥११॥
ॐ रक्तकापालय नमः॥१२॥

॥ श्रीवारुणीदेवीध्यानम् ॥

नमो वारुणीभट्टारिकायै

सुरासुरमध्यमाने क्षीरोदे सागरे शुभे ।
तत्रोत्पन्ना महादेवी दिव्यकन्यां मनोरमा ॥
लाक्षारसनिभा देवी पद्मरागसमप्रभा ।
अष्टादशभुजा देवी रत्नालङ्कारभूषिता ॥
सौम्यरूपधरा देवी त्रिनेत्रा नवयौवना ।
खड्गत्रिशूलवज्रञ्च दिण्डिमं मुसलं तथा ॥
गदापद्मवरं पात्रं दक्षिणे च विराजिता ।
फेटकं अंकुशन्घण्टां मुण्डखट्वाङ्गकुम्भयो ॥
नीलोत्पलाभयं बिन्दुं वामहस्ते विधारिणी ।
दिव्यरत्नकृताटोपा‌ हेमाभरणभूषिता ॥
श्वेतपद्मासनासिना बद्धपद्मासनस्थिताम्।
एवं ध्यात्वा महादेवी वारुणी दिव्यरूपिणीम्॥ ह्रीँ श्रीँ वारुणीभट्टारिका पादुकां पूजयामि ॥

॥ वैकुण्ठचतुर्मूर्ति ॥

वैकुण्ठचतुर्मूर्ति अथवा वैकुण्ठविष्णु भगवान विष्णु का एक विशिष्ट तांत्रिक स्वरूप हैं । वैकुंठनारायण के स्वरूप पर त्रिशिरोभैरव का प्रभाव मालूम होता हैं। दोनों में काफी कुछ साम्य हैं। दोनों देवताओं की उपासना विशेषतः काश्मीरदेश में की जाती थीं।

काश्मीर से प्राप्त वैकुण्ठचतुर्मूर्ति प्रतिमा

नारदविष्णु संवाद से अवतरित ३३ पटलों वाली श्रीजयाख्यसंहिता नामक पाञ्चरात्रागम मे वैकुण्ठचतुर्मूर्ति की उपासना का विशद वर्णन प्राप्त होता हैं । नारद जी से शांडिल्यऋषि ने इस संहिता को प्राप्त किया तथा नाना ऋषिगणों को इसका उपदेश दिया। श्रीजयाख्यसंहिता के षष्टपटल में वैकुण्ठभट्टारक का ध्यान उल्लिखित हैं:-

अनादिनिधनं देवं जगत्स्रष्टारमीश्वरम् ।
ध्यायेच्चतुर्भुज विप्र शङ्खचक्रगदाधरम् ॥
चतुर्वक्त्रं सुनयनं सुकान्तं पद्मपाणिनम् । वैकुण्ठं नरसिह्मास्यं वाराहं कपिलाननम् ॥
शुक्लं खगेश्वरारूढं सर्वाभरणभूषितम् । सर्वलक्षणसंपन्नं माल्याम्बरधरं विभुम् ॥किरीटकौस्तुभधरं कर्पूरालिप्तविग्रहम् ।सूर्यायुतसहस्राभं सर्वदेवनमस्कृतम् ॥ (ज.सं.६.७३-७६)

वैकुण्ठचतुर्मूर्ति चतुर्मुख ,चतुर्हस्त तथा शक्तिचतुष्टय से युक्त होते हैं। वराह, सौम्य, नृसिंह तथा उग्रकपिल यह श्रीभगवान के चतुर्मुख हैं । अपने चतुरहस्तो में शंख,चक्र,गदा तथा पद्म धारण करते हैं। उत्तान अवस्था में पद्मासनस्थ अथवा गरुडासन के ऊपर विराजमान होते हैं। जया, माया, लक्ष्मी तथा कीर्ति भगवान की चार अंतरंग शक्तियां हैं । भगवान कौस्तुभमणि, वनमाला,नानारत्नजड़ित किरीट तथा कुण्डल धारण करते हैैं। पार्श्व में चक्रपुरुष तथा गदादेवि हैं। जयाख्यसंहिता का रचनाकाल ५ शताब्दी हैं अतः वैकुण्ठचतुर्मूर्ति के उपासनासंप्रदाय का उदय गुप्तकाल में सिद्ध होता हैं । वैकुण्ठचतुर्मूर्ति की गुप्तकालीन प्रतिमाओं पर गान्धार शैली का प्रभाव दृश्य हैं । कुछ पाश्चात्य विद्वान हेलेनिस्टिक प्रभाव के भी पक्षधर है परन्तु यह मत समीचीन नहीं हैं ।

गुप्तकालीन वैकुंठभट्टारक प्रतिमा

गान्धारशैली प्रभावित प्रतिमा

अग्निपुराण, विष्णुधर्मोत्तरपुराण तथा शिल्पशास्त्रग्रंथ रूपमण्डन में भी वैकुण्ठविष्णु का उल्लेख मिलता हैं । भगवान विष्णु के वैकुण्ठचतुर्मूर्ति स्वरूप की उपासना विशेषतः से काश्मीरदेश प्रचलित थीं । ८-१२ शताब्दी में वैकुण्ठचतुर्मूर्ति की उपासना कश्मीरदेश में चरम पर थीं । १२ शताब्दी में रचित कल्हण की राजतरङ्गिणी में भी काश्मीरनरेश अवन्तीवर्मन द्वारा वैकुंठनारायण की प्राण प्रतिष्ठा का उल्लेख मिलता हैं‌। वैकुण्ठचतुर्मूर्ति कर्कोटराजवंश तथा उत्पल राजवंश के राजकीयदेव (कुलदेवता) थे । १३ शताब्दी में मलेच्छजाहिलो के आगमन के साथ हीं वैकुंठभट्टाराक की उपासना का ह्रास होने लगा । कई मंदिरों को तोड़ा गया , स्वर्णादि से निर्मित प्रतिमाओं को गलाकर आभूषणआदि बनाए गए । पाषाणप्रतिमाओं को खंडित किया गया। वैकुंठनाथ के उपासकों की निर्ममहत्याएं की गई । उपासना सम्बन्धी ग्रंथों को नष्ट कर दिया गया। इन्हीं मलेच्छजाहिलो के अत्याचारों के कारण १४-१५ शताब्दी तक वैकुण्ठचतुर्मूर्ति की उपासना काश्मीर देश से लुप्त प्राय हो गई । काश्मीर के अलावा उत्तरभारत के अन्य स्थानों पर तथा नेपालदेश में भी वैकुण्ठनाथ की उपासना होती थीं।

नेपालदेशीय वैकुण्ठनाथप्रतिमा

उत्तरभारत में अनेकों स्थानों पर वैकुण्ठचतुर्मूर्ति स्वरूप की प्रतिमाएं मिलती हैं विशेषकर गुजरात, राजस्थान तथा मध्य प्रदेश में । ११७० ईसवी में एक प्रतिमा चम्बा घाटी में प्रतिष्ठत की गई थीं । चंदेलों द्वारा १० शताब्दी में निर्मत खुजराहों का लक्ष्मणमंदिर भी वैकुण्ठचतुर्मूर्ति को समर्पित हैं।

लक्ष्मणमन्दिर के गर्भग्रह में स्थापित वैकुंठचतुर्मूर्ति

खुजराहों के कंदरियामहादेव मंदिर में भी वैकुण्ठ नारायण की प्रतिमा प्राप्त होती हैं।

कंदरियामहादेवमन्दिर

गुजरात के सिद्धनाथ महादेव मंदिर में भी वैकुण्ठचतुर्मूर्ति की प्रतिमा हैं । यह सिद्ध करता है कि मध्यभारत में भी कभी वैकुण्ठचतुर्मूर्ति की उपासना का प्रचलन रहा होगा अस्तु ।
ॐ विश्वरूपाय विद्महे विश्वातीताय धीमहि तन्नो विष्णु: प्रचोदयात् ॥

सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र के रहस्य

ॐ या चण्डी मधुकैटभादिदैत्यदलनी माहिषोन्मादिनी या धूम्रेक्षणचण्डमुण्डमथनी या रक्तबीजाशनी ।
शक्तिः शुम्भनिशुम्भदैत्यदलनी या सिद्धिलक्ष्मीः परा सा देवी नवकोटिमूर्तिसहिता मां पातु विश्वेश्वरी ॥

सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र एक अत्यन्त रहस्यमय तथा क्षिप्रफल प्रदान करने वाला स्तोत्रराज हैं। इस स्तोत्र की साधना सर्वाम्नाय से की जा सकती है , इसी कारण इस स्तोत्र के विभिन्न आम्नायगत पाठभेद हैं । यथा उत्तराम्नाय के साधक डामरतंत्रोक्त सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र का पाठ करते है और पश्चिमाम्नाय के साधक गौरीतंत्रोक्त सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र का पाठ करते हैं । सर्वसाधारण साधकों में रुद्रयामलतंत्रोक्त सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र के पाठ का प्रचलन हैं । साथ ही महाविद्या के उपासक गण अपनी अपनी उपास्य महाविद्या से संबंधित सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र का पाठ करते हैं । भगवति काली के उपासक कालीतंत्रोक्तसिद्धकुञ्जिकास्तोत्र तथा भगवति बगलामुखी के उपासक बगलातंत्रोक्त सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र का पाठ करते हैं। बृहदमहासिद्धकुञ्जिकास्तोत्र नाम से भी इस स्तोत्र का एक पाठ मिलता हैं जो अनिरुद्धसरस्वतीमंत्र तथा मातृकाक्षर से पुटित हैं। वे साधक जो पूर्ण श्रीदुर्गासप्तशती का पाठ करने में असमर्थ है मात्र सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र के पाठ से ही दुर्गापाठ के पूर्ण फल का लाभ उठा सकते हैं । जैसा कि सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र की पूर्वपीठीका में उल्लिखित है-

कुंजिकापाठमात्रेण दुर्गापाठफलं लभेत्‌ ॥

साथ ही साधक इस स्तोत्र के पाठ से षट्कर्मो मे भी सफलता प्राप्त कर सकता हैं।
मारणं मोहनं वश्यं स्तम्भनोच्चाटनादिकम्‌।
पाठमात्रेण संसिद्ध्‌येत् कुंजिकास्तोत्रमुत्तमम्‌ ॥
जो साधक श्रीदुर्गासप्तशती के पाठ के पूर्व इस स्तोत्र का पाठ नहीं करता उसे अभीष्टफल की प्राप्ति नहीं होती हैं। उसका पाठ जंगल में रोने के सामन होता हैं।

कुंजिका रहितां देवी यस्तु सप्तशतीं पठेत्‌।
न तस्य जायते सिद्धिररण्ये रोदनं यथा ॥

अब प्रश्न यह उठता है कि इस स्तोत्र का नाम सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र ही क्यों हैं। इसका उत्तर हैं पूर्व काल में भगवान शिव तथा ऋषियों ने कलिकाल के आगमन पर श्रीदुर्गासप्तशती तथा नवार्णमन्त्र को किलित कर दिया अर्थात ताला/कील लगाकर निष्प्रभावी कर दिया तथा उसकी चाबी, जिसे संस्कृत में कुंजी कहते हैं इस स्तोत्र में गोपित कर दी इसी कारण इस स्तोत्र को सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र कहा जाता हैं। जैसा कि सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र की फलस्तुति में उल्लिखित है

इदंतु कुंजिकास्तोत्रं मंत्रजागर्तिहेतवे ॥

अर्थात यह सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र श्रीदुर्गासप्तशती तथा नवार्णमन्त्र की जागृति के हेतु हैं । इस स्तोत्र में नवार्णमन्त्र का अर्थ भी भगवान शिव ने बताया है साथ ही साथ संक्षेप में श्रीदुर्गा के चरित्र का भी वर्णन किया हैं। इस स्तोत्र में पारद के संस्कार तथा जागरण के सूत्र भी भगवान शिव ने बताएं हैं । इसी कारण रससिद्धि में भी यह स्तोत्र सहायक हैं । इस स्तोत्र का पाठ बालकों की भूतादिग्रहपीड़ा में भी लाभदायक हैं । सिद्धकुञ्जिकास्तोत्र का उत्तम पुरश्चरण १००८ बार पाठ करके, मध्यमपुरश्चरण ३३६ बार पाठ करके तथा साधारण पुरश्चरण १०८ पाठ करके संपादित किया जा सकता हैं । साधक यदि समर्थ होवे तो पंचांगपुरश्चरण करें अन्यथा पाठमात्र करें…… अस्तु ।
ॐ अम्बेऽअम्बिकेऽम्बालिके न मा नयतिकश्चन ।
ससस्त्यश्वक: सुभद्रिकाङ्काम्पीलवासिनीम् ॥