॥ महार्थेश्वर-महार्थेश्वरी ध्यानम्॥

महानयप्रभेदेन प्रेतपद्मोपरि स्थितम् ।
महामूर्तिधरं वीरं असितासहितं प्रियम् ॥
महासमयसंयुक्तं आरक्ताभं सुलोचनम् ।
महामूर्तिधरं रौद्रं मदिरानन्दविग्रहम् ॥
नृमांसोर्ध्वकरे दत्तं कपालाऽङ्कुशोभितम् ।
दशबाहुस्थितं क्रुद्धं मन्त्रमात्रविभूषितम् ॥
बीजपञ्चाशभिर्युक्तं रावाद्योक्ताधिपान्वितम् ।
दशसप्ताक्षरा विद्या असिता सा स्वयंस्थिता ॥
महाशक्तियुता सा तु बीजपञ्चाशभिर्युता ।
युग्मका सदृशा मूर्तिर्गुरुपंङ्क्तिसमन्विता ॥
प्रणवेनसुशोभाह्या चितिभस्मावगुण्ठिता ।
भैरव**कैर्युक्ता सिंहरूपे सुसंस्थिता ॥

कश्मीर की एक दुर्लभ मातृका ( श्रीशम्भूनाथ कौल जी के संग्रह में ) में महार्थेश्वर-महार्थेश्वरी का ध्यान वर्णित किया गया है। महार्थेश्वर भगवान् महाभैरव का ही मूर्त्यंतर है वहीं महार्थेश्वरी सत्रह अक्षरों की विद्या से उपासित श्री कालसंकर्षिणी है। विशिष्ट क्रमार्चा में महार्थयामल का अर्चन वामविधि से उत्तराम्नाय के साधक किया करते है। अस्तु…।

ह्रीं श्रीं महार्थेश्वरीमहार्थेश्वर अम्बा नाथ पादुकां पूजयामि॥

छुम्मासंकेतप्रकाश

महर्षि कश्यप की मानसपुत्री कश्मीर ने अपने गर्भ से अनेकों मतवादों तथा दर्शनों को प्रसूत किया । इन्हीं में ‘क्रम’ शाक्तधारा का प्राचीनतम दर्शन हैं। कालीनय, महानय, महार्थ इसी दर्शन की अपर संज्ञाएं हैं। क्रमदर्शन के प्राचीनतम ग्रन्थों में छुम्मासंकेतप्रकाश का अपना विशिष्ट स्थान हैं । छुम्मासंकेतप्रकाश में पीठेश्वरी देवियों के द्वारा मुखाम्नाय से प्रसारित की गई छुम्माओं तथा उन पर निष्क्रियानन्दनाथ की ‘प्रकाश’ नामक कारिकाएं का संकलन हैं । उपरोक्त कारण से इस ग्रन्थ का अभिधान छुम्मासंकेतप्रकाश हुआ। छुम्मासम्प्रदाय तथा छुम्मासंकेतक इसी ग्रंथ के अपर नाम हैं। ग्रंथ में कहा भी गया है –

पीठेश्वरीमुखायातगीतिचर्चामहोदयः॥-२१६

छुम्मासंकेतप्रकाश के अनुसार निष्क्रियानन्दनाथ पर अनुग्रह करने की इच्छा से सिद्धनाथ ने उनके अवलोकनार्थ एक पुस्तिका प्रदर्शित की तथा छुम्माओं के संकेत का उपदेश दिया । सिद्धनाथ के द्वारा बोधित होकर निष्क्रियानन्दनाथ क्रमिक निष्क्रियज्ञान को प्राप्ति हुए । 

शास्त्रप्रपञ्चविमुखोगताहं प्रत्ययो यदा।
तदा मया सिद्धनाथःसम्पृष्टःपुस्तकान्वितः॥८         
शास्त्रजालमिदंकिंस्याद्भ्रान्तिर्नाद्यापितेच्युता।
पश्येमां पुस्तिकां विप्र सिद्धनाथकरस्थिताम्॥१६
त्यक्तंसर्वमशेषेण शास्त्रजालं समन्ततः। त्यक्तशास्त्रप्रपञ्चेन सिद्धनाथेन धीमता॥२६
इत्युक्त्वा कृपायाविष्टो बोधयामास मां प्रभुः। किंचिच्छुम्मोपदेशन्तुसंकेतपदविस्तरं ॥२८

यह कथानक छुम्मासंकेतप्रकाश के अतिरिक्त वातुलनाथसूत्रों पर अनन्तशक्तिपाद के भाष्य में भी मिलता हैं , परन्तु निष्क्रियानन्दनाथ पर अनुग्रह करने वाले सिद्धपुरुष का नाम सिद्धनाथ के स्थान पर गन्धमादनसिद्ध बताया गया हैं । तृतीयसूत्र के भाष्य में
अनन्तशक्तिपाद लिखते हैं –

“श्रीमन्निष्क्रियानन्दनाथानुग्रहसमये  श्रीगन्धमादनसिद्धपादैरकृतक पुस्तकप्रदर्शनेन या परपदे प्राप्तिरूपदिष्टा सैव वितत्य निरूप्यते ॥ “

यह पुस्तिका पूर्व में पीठेश्वरी देवियों के मुखाम्नाय से चली आई छुम्माओं का संकलन थीं । छुम्मा प्राकृत में रचे सारगर्भितसूत्र को कहा गया है जो अपने गर्भ में अनेकों रहस्य समाए रहती हैं जिन्हें गुरुमुख से ही समझा जा सकता हैं । कहा भी गया हैं-

गुह्योपदेशु ॥६०
सततं भ्राजमानोऽपि सर्वेषां सर्वतः सदा ।
गुरुवक्त्रेण सम्प्राप्यो गुह्योऽयमुपदेशकः॥१४९

इस ग्रंथ में संकलित छुम्माएं प्राचीन कश्मीरी प्राकृत में रचित है,तथा कारिकाएं संस्कृत में। छुम्मासंकेतप्रकाश में १०५ छुम्माएं , ३० कथाएं तथा २५० श्लोकों की कारिकाओं का होना बताया गया हैं ।

पञ्चाधिकशतेनेहपदौघोयःस्थितःपरः। त्रिंशच्चर्चारहस्येननिर्भरस्तेनसर्वदा॥२१८

परन्तु उपलब्ध मातृकाओं में १०३ छुम्माएं , २७ कथाएं तथा २३१श्लोकों की कारिकाएं प्राप्त होती हैं। लिपिकों के प्रमाद से अथवा मातृका की अपूर्णता से यह स्खलन जान पड़ता हैं । छुम्मासंकेतप्रकाश के एक अपूर्ण संस्करण का प्रकाशन श्रीयुत डॉ. नवजीवन रस्तोगी महाशय द्वारा अपनी पुस्तक ‘ कश्मीर की शैव संस्कृति में कुल और क्रम मत ‘ के परिशिष्ट में किया गया हैं। इस संस्करण में ७५ छुम्माएं , २४ कथाएं तथा ७४ श्लोकों की कारिकाएं प्रकाशित की गई हैं । डॉ. नवजीवन रस्तोगी ने पण्डित दीनानाथ यक्ष जी के संग्रह में उपलब्ध अपूर्ण मातृका से इसे लिपिबद्ध किया था । कालान्तर में यक्षजी का संग्रह एक समुदाय विशेष के धार्मिकोन्माद की भेट चढ़ गया तथा यह मातृका नष्ट हो गई। डॉ. रस्तोगी जी के संस्करण की यह विशेषता है की इसमें छुम्माओं पर संस्कृत के साथ साथ प्राकृत में भी कारिकाएं दी गई हैं जो की अन्य मातृकाओं में उपलब्ध नहीं होती हैं । परन्तु सभी छुम्माओं की प्राकृतकारिकाओं को डॉ. रस्तोगी जी ने लिपिबद्ध नही किया था इसी कारण छूटी हुई कारिकाएं कालकवलित हो गई। शारदालिपि में लिखी गई बर्लिनमातृका में प्राकृत कारिकाएं नहीं हैं । डॉ. रस्तोगी जी साधुवाद के पात्र है जिन्होंने अपने पास उपलब्ध सामग्री को विद्वानों तथा विद्यार्थियों के अध्ययन हेतु प्रकाशित किया । जहां एक ओर ‘क्रम’ के अन्य ग्रन्थों पर ‘कुल’ का पूरा पूरा प्रभाव दिखता हैं वहीं छुम्मासंकेतप्रकाश विशुद्धरूप से क्रमदर्शन का ग्रन्थ हैं। एक ओर जहां क्रमदर्शन के अन्य ग्रन्थों में कुलमत के प्रभाव से मंत्र,ध्यान, पूजा,आद्ययाग तथा मेलापादि का समावेश किया गया वही छुम्मासंकेतक ने उसके विशुद्ध रूप को बरकरार रखा ।

अकथनकथा॥

अपूजा पूजा ॥

अमुद्रा मुद्रा ॥

अमन्त्रे मन्त्र॥

इत्यादि छुम्माएं क्रम के विशुद्धस्वरूप का वर्णन करती हैं। कालान्तर में पीठेश्वरी देवियों की इच्छा से वातुलनाथ नामक सिद्ध ने क्रमदर्शन संबंधी तेरह सूत्रों का साक्षात्कार, उच्छुष्मपाद नामक सिद्ध के अनुग्रह से किया । इन वातुलनाथसूत्रों पर भी छुम्मासंकेतप्रकाश का प्रभाव दृष्टिगोचर होता हैं। तृतीयसूत्र की व्याख्या अनन्तशक्तिपाद ने छुम्मासंकेतप्रकाश की सत्रह से लेकर पच्चीस तक की कारिकाओं के अनुसार ही की हैं । तेरहवें सूत्र पर भी छुम्मासंकेतप्रकाश का स्पष्टप्रभाव दृष्टिगोचर होता हैं । विज्ञानभैरव के ७६ वें श्लोक की व्याख्या में शिवोपाध्याय ने छुम्मासंकेतप्रकाश को उद्धृत किया हैं । इस प्रकार छुम्मासंकेतप्रकाश क्रमदर्शन का एक महत्वपूर्ण ग्रन्थ सिद्ध होता हैं । श्रीभट्ट प्रद्युम्न की उक्ति के साथ लेख समाप्त किया जाता हैं ।

यस्या निरुपाधि ज्योतीरुपायाःशिवसंज्ञया ।‌    व्यपदेशःपरां तां त्वामम्बां नित्यमुपास्महे ॥

ॐ शिवमस्तु…….।

जयद्रथयामल-एक सिंहावलोकन

भैरवस्रोत के विद्यापीठग्रन्थों में जयद्रथयामल एक प्रधान आगम हैं । सिंधुदेश के राजा जयद्रथ को भगवान महेश्वर द्वारा प्रसन्न होकर इस ग्रंथ का उपदेश
उपदेश किया गया । भगवती कालसंकर्षिणी इस आगमग्रंथ का उपजीव्य विषय हैं। भगवती कालसंकर्षिणी के ३६० स्वरूपों के मंत्र, यंत्र, प्रयोगादि का वर्णन इस ग्रंथ में प्राप्त होता हैं। यह ग्रंथ शिवशिवासंवादात्मक हैं, भगवती शिवा इस ग्रंथ की प्रश्नकर्ता तथा भगवान शिव उत्तरदाता हैं। यह ग्रंथ विशालकाय कलेवर वाला है, जो कि २४,००० श्लोकों में निबद्ध हैं। ग्रंथ की पुष्पिका में “श्रीभैरवस्रोतसि विद्यापीठे जयद्रथयामले महातन्त्रे …. षट्के चतुर् विंशतिसाहस्रे …..” लिखा प्राप्त होता हैं ।
इस ग्रंथ का विभाजन ४ षट्कों में किया गया हैं। प्रत्येक षट्क में ६,००० श्लोक हैं। उपलब्ध षट्कों में ६००० श्लोक प्राप्त नहीं होते हैं।
षट्कों का विभाजन पुनः पटलों में किया गया हैं। अनुमानतः पूर्ण जयद्रथ यामल में १८०-१५० पटल थें । उपलब्ध जयद्रथयामल में लगभग १३५ पटल हैं।
इस ग्रंथ के चारषट्कों की ३०-३२ पांडुलिपियां नेवारी तथा पुरानीदेवनागरी लिपि में नेपाल देश में प्राप्त होती हैं। यह पांडुलिपियां ११-१२ शती में लिखी गई थीं , जिनमे कई का समय समय पर पुनर्लेखन किया गया। ऐतिहासिक दृष्टि से देखा जाएं तो जयद्रथयामल की रचना ८-९ शती में कश्मीर देश में की गई । इस ग्रंथ पर कापालिकों तथा डामरकों का स्पष्ट प्रभाव दृष्टि गोचर होता हैं। अनेकों भयावह यागों तथा अमानुषिक प्रयोगों का वर्णन इस ग्रंथ में प्राप्त होता हैं। साथ ही विभिन्न योगों , आसनों तथा मुद्राओं का विवरण भी प्राप्त होता हैं।
जिसमे बाद की ९-१० शती तक कई क्षेपक जोड़े गए। जयद्रथयामल के निर्माणसमय से पूर्व में प्रचलित माधवकुल, योगिनीसञ्चार, कुलगह्वर तथा कालीक्रमविधान इत्यादि स्वतंत्र प्रकरणों वा ग्रंथो का समावेश भी इस यामलग्रंथ में किया गया हैं ।वर्तमान में यह ग्रंथ अपूर्ण अवस्था में प्राप्त होता हैं। कश्मीर के ग्रंथो में जयद्रथयामल के ऐसे अनेकों भाग उद्धृत किए गए है जो की नेपाल के हस्तलेखों में उपलब्ध नहीं होते हैं यथा कालीपटल, बगलामुखीपटल तथा वटुकभैरवपटल इत्यादि । प्रकटभैरव महामाहेश्वाराचार्य अभिनवगुप्त अपने तन्त्रालोक में अनेकों स्थानों पर इस ग्रन्थ को उद्धृत करते हैं। अब जयद्रथयामल के चारों षट्कों की विषयवस्तु का वर्णन किया जाता हैं ।
१.प्रथमषट्क प्रथमषट्क में ५० पटल हैं। जिनमें देवी भगवती कालसंकर्षिणी के गुप्तयोग का वर्णन मिलता हैं। प्रथम पांचपटलों में विद्यापीठ के विभिन्न ग्रंथो का वर्णन प्राप्त होता हैं। इस भाग का अपरनाम ‘शिरच्छेद’ हैं। वामस्रोत से संबंधित चतुर्भगनियों के सहित भगवान तुम्बुरू का विशद ध्यान प्राप्त होता हैं। इसी भाग में नवाक्षरीविद्या का उद्धार दिया गया हैं। साथ ही देवी लक्ष्मी के विशिष्टयाग तथा इंद्रजाल का वर्णन प्राप्त होता हैं। यामलानुसारी होमविधि भी इसी भाग में लिखी गई हैं।
२.द्वितीयषट्कद्वितीयषट्क में ४० पटल हैं। आरंभ के पटलों में इंद्रध्वज, वरुणध्वज, वायुध्वज, धनेश्वर ध्वज, ब्रह्मध्वज , विष्णुध्वज तथा रुद्रध्वज का विवरण हैं। इसी भाग में चर्चिका,यमकाली, नंदा, जंघकरा, रक्तकाली, ईशानकाली, प्रज्ञाकाली , वीर्यकाली इत्यादि भगवती कालसंकर्षिणी के स्वरूपों का विवरण प्राप्त होता हैं। अष्टम पटल में भगवती कालसंकर्षिणी के विशिष्ट स्वरूप गह्नेश्वरी काली का वर्णन किया गया हैं। भगवती काली की परम गोपनीय हृदयविद्या का उद्धार भी इसी भाग में किया गया हैं। विद्याविद्येश्वरी देवी का याग ३ पटलों में प्राप्त होता हैं। भगवती सिद्धिलक्ष्मी इस षट्क की प्रधान देवता हैं। अधिकतर पटल इसी स्वरूप को समर्पित हैं। इस भाग का अपरनाम ‘महाकालिकातंत्र’ हैं।
३.तृतीयषट्क– ऐतिहासिकदृष्टि से यह षट्क जयद्रथ यामल का सर्वप्राचीन भाग हैं। इस भाग पर प्राचीन पाञ्चरात्र संप्रदाय का प्रभाव जान पड़ता हैं। पांच पटलों में माधवकुल तथा आठपटलों में योगिनीसंचार इसी भाग में उपलब्ध होते हैं। इसी भाग में भुवनदीक्षा से लेकर निर्वाणदीक्षा पर्यन्त २४ प्रकार की दीक्षाओं का वर्णन मिलता हैं। अव्ययदेशकाली के याग की विधि भी इसी भाग में हैं। महामेलाप प्रकरण भी इसी भाग में हैं । उपलब्ध पाण्डुलिपियों में इस भाग के १६ पटल प्राप्त होते हैं। संभवतः यह भाग अपूर्ण हैं।
४.चतुर्थषट्क– यह भाग भी अत्यंत प्राचीन मालूम होता हैं। मन्त्रवीर्य की चर्चा इसी भाग में भगवान करते हैं। इस भाग में एक मुद्राकोश भी प्राप्त होता है , जिसमे महामुद्रा, खेचरीमुद्रा इत्यादि पचास से अधिक मुद्राओं का वर्णन भगवान साधकों की सिद्धि के हेतु करते हैं । इसी भाग में परान्तककाली, मेघकाली, बगलामुखी, नागाशनी, पापन्तकारी, नित्याकाली, कालरात्रि, मेलपाकाली, वागीश्वरी , मोहकाली तथा संग्रामकाली इत्यादि स्वरूपों के याग की विधि प्राप्त होती हैं। इसी भाग में कालीक्रम तथा राविणीयोग का वर्णन मिलता हैं। कालीकुलपूजा विधि भी इसी भाग में प्राप्त होती हैं। संभवतः यह भाग भी कुछ अपूर्ण हैं । भगवती संकर्षिणी के ध्यान के साथ लेख समाप्त किया जाता है………. शिवमस्तु ।
काद्यं कङ्कालयुक्ता कुलकमला कालिका कन्दकोणा कङ्काली कालयन्ति कुलाऽकुलकला कोविदं कार्गलस्था । पायाद्वः कालकामारणिकलितकला केलिकेकाकलापैः काद्येकोष्णं कलेशी कवलयति सदा सा करङ्का क्रमेण ॥

Ramblings on Krama School

  • Krama is oldest Kashmirian philosophical School.
  • It predates spanda and pratyAbhij~nA schools of Kashmir Shaivism.
  • devInaya,kAlInaya,atinaya, mahAnaya,mahArtha,ShaDardha are synonyms of Krama.
  • The word mahArtha overshadowed the usage of word Krama in later literature.
  • There were two main subschools of Krama system in Kashmir 1) mahAsAhasa School 2) ChummAmudrA School
  • Based on geographical location as well as philosophical differences there were two major schools of Krama system . 1) North Indian chatuShTayArtha School 2) South Indian pa~nchArtha School
  • It belongs to uttarAmnAya the northern current of transmissions from vAmadeva face of Shiva .
  • Krama is cream of uttarAmnAya.
  • uDDiyAnapITha of ma~Ngalapura state was main centre of Krama School.vajrayAna form of Buddhism orignated here.Guru Padmasambhava belongs to this place.
  • shrImakAradevI directly initiated j~nAnanetranAtha in this system . He is also know as AvatArakanAth.
  • Supreme reality according to Krama School is Goddess kRRishA or kAlasa~NkarShiNI with mahAmanthAnabhairava.

  • It is Shakti oriented approch towards supreme reality.
  • Krama practices fall under umbrella of shAktopAya.
  • Krama School regards dvaita and advaita as irrelevant,since such a concept of reality can’t be anything but relative.
  • Krama School is critical of bandha versus mokSha concept.
  • Followers of Krama School regards bhagavatagItA as a kramAgama.
  • According to Kramakeli of AbhinavaguptAchArya GitA is an attempt on part of KrShna to expound to Arjun the philosophy of Krama .
  • Besides the famous opening of the fourth chapter of GitA , according to him records the original history of Krama system. While initiating Arjun into Krama ,He had to enter supremestate of kAlasa~NkarShiNI
  • Krama School preferred local languages over Brahmanical Sanskrit.
  • mahArthama~njarI is composed in mahArAShTrI by maheshvarAnandanAtha.
  • shitikaNThAchArya wrote mahAnAyaprakAsha in prAkRRita.
  • taNtrasAra preserves some prAkRRita verses by abhinavaguptAchArya.
  • 4th Ahnika of tantrAloka deals with Krama system . abhinavaguptAchArya received Krama teachings from shrI bhUtirAja who was an extraordinary expert of kAlInaya.
  • mahAnayaprakAsha of shrIkaNTha, mahAnayaprakAsha of shitikaNTha, mahArthama~njarI of maheshvarAnanda , chidgaganachandrikA of shrIvatsa, vAtulanAthasUtrANi with commentry by anantashaktipAda are currently available Krama scriptures .kramakelI, siddhanAtha’s kramastava, kramasUtra, kramasiddhi, kAlIkrama, mahAnayapaddhati, mahArthasUtra, kramAgama etc are extint scriptures .
  • Krama System rejects Brahmanical caste system based on selective discrimination,any one who is qualified can get initiation in this system.
  • Krama System rejects authority of Vedas and Smritis .
  • Followers of Krama System don’t believe in external ritualism, for them all rituals are purely internal.
  • kAlIstotra of shivAnandanAtha , siddhanAtha’s kramastotra and khachakrapa~nchakastotra of arNasiMha are main stotras of this school.

ह्रीँ श्रीँ क्रमनाथ सहित क्रमाम्बा पादुकां पुजायमि ॥

UpAsanamurthY of bhagavatI kAlI 

1UpAsanamurthy  of  kAlI  according to  jayaDRaTha yAmala are :-

1) damBara kAlI 
2) gaHnEshwarI kAlI
3) ektArA 
4) chaNDashAbarI
5) vajRavatI 
6) rakshA kAlI 
7) IndIvarI kAlI
8) DhandA 
9) ramaNyA 
10) IshAna  kAlI 
11) mantramAtA 

According to sammohana Tantra following are 7 UpAsanamurthy of kAlI  :-
1) spaRshamaNI kAlI
2) chiNtAmaNI kAlI
3) siDDha kAlI
4) vidyArAgyI kAlI
5) kAmakalA kAlI
6) haMsa kAlI
7) guHya kAlI

According to puraShachaRyANava following are 8 UpAsanamurthy of kAlI :-
1) dakshINA kAlI 
2) BhaDRa 
3) ShamShAna 
4) kAmakalA 
5) guHya kAlI 
6) Dhana kAlI
7) siDDhI kAlI
8) chaNda kAlI

Following are different kramas of different schools ( sampradAya)  of kAli kula :-
1) kAdI krama 
2) kRODha krama 
3) hAdI krama 
4) vAgAdI kramas 
5) nAdi krama 
6) dAdI krama 
7) pranvAdI krama